راهنمای انتخاب مرجع تقلید

جایگاه فقه و احکام

سعادت بشر در این جهان و جهانِ آخرت در گِرو عمل به برنامه­هاى اسلامى و تطبیق برنامه­هاى روزمرّه در تمام زوایاى آن (چه فردى و چه اجتماعى) بر قوانین نجات بخش اسلام است. برنامه هاى اسلام به سه دسته تقسیم مى شود:

الف: برنامه هاى اعتقادى (اصول دین).

ب: دستورهاى عملى (فُروعِ دین یا احکام).

ج: مسائل روانى (اخلاق).

الف: برنامه هایى که در رابطه با سالم سازى فکر و اعتقاد انسان است و مُکلَّف باید نسبت به آن­ها یقین کند و آن­ها را از روى دلیل بپذیرد و چون این بخش از     برنامه­هاى اسلام اعتقادى است و نیاز به یقین دارد پیروى از دیگران (تقلید) در آن­ها راه ندارد گرچه مى­توان از راهنمایى دیگران براى تحصیل یقین بهره­مند گردید.

ب: برنامه هاى عملى است، مشتمل بر بایدها و نبایدهایی است که با انجام و ترک آن­ها (همراه با اعتقاد صحیح) اطاعت الهى تَحَقُّق می­یابد مانند خواندن نماز و پرداخت زکات و پرهیز از غیبت و دزدی.

ج: برنامه هایى در رابطه با پرورش روح و سلامتِ روان آدمى است که شیوه­ی تقویت صفات پسندیده مانند عدالت، سخاوت، شجاعت و عزت در نهاد انسان­ها و مبارزه با صفات ناپسند و زشت مانند حسد، بخل و نفاق را بیان مى­کند.

وظایف مکلفین نسبت به احکام

شخص مکلّف براى شناخت و پى بردن به آن امر و نهى­ها یا باید اجتهاد کند و از منابع مربوط به آن­ها (منابع فقه) دست یابد یا از کسى که با اجتهاد احکام را استنباط کرده تقلید کند و یا به احتیاط عمل نماید.

*بنابراین وظیفه شخصی که به تکلیف رسیده نسبت به برنامه هاى عملى اسلام یکى از این سه امر است:       :: »اجتهاد« :: »تقلید« :: »احتیاط«

* احتیاط عبارت است از عمل کردن به احکام به گونه اى که مکلف یقین داشته باشد به وظیفه اش عمل کرده است. مثلا کاری که بعضی از مجتهدین حرام می­دانند و بعضی دیگر حرام نمی­دانند به جا نیاورد و کاری را که بعضی واجب می­دانند و بعضی دیگر واجب نمی­دانند انجام دهد. (احتیاط ممکن است به یکی از حالات ترک عمل، انجام عمل یا تکرار عمل باشد)

* دانشمندی که احکام دینی را از راه استدلال به دست می آورد مجتهد و علمش را اجتهاد می­گویند و کسی را که به مجتهد مراجعه می کند مُقلّد و مراجعه به او را تقلید می نامند.

* رسیدن به اجتهاد کار هرکسی نیست و بیش از ده تا پانزده سال کار علمی مستمر و بی­وقفه می خواهد.

* کتب فقهى که با تلاش شبانه­روزى دانشمندان اسلامى به رشته تحریر در­آمده دربردارنده­ی دسته دوّم (دستورهاى عملى یا فُروعِ دین) از مسائل دینى است که احکام نام دارد.

* تقلید در اصول دین و مسائل اعتقادی جایز نیست، بلکه انسان در اصول دین باید خودش به یقین برسد.

اهمیت تقلید

نیازمندی­هایی که انسان در محیط زندگی خود دارد و فعالیت­هایی که برای رفع آنها باید انجام دهد، به قدری زیاد است که یک انسان معمولی قادر به شمردن و نام بردن نام آن­ها نیست، تا چه برسد به این که در همه آن­ها تخصص پیدا کرده و اطلاع کافی به دست­آورد.

از طرف دیگر چون انسان کارهای خود را از روی فکر و اراده انجام می دهد و در جایی که می­خواهد تصمیم بگیرد، باید اطلاع کافی داشته باشد و اگر اطلاع کافی نداشته باشد، نمی­تواند تصمیم بگیرد، لذا باید یا خود در کارهایش متخصص (خُبره) و صاحب نظر باشد یا از افراد آگاه و متخصص (اهل خُبره) بپرسد و با دستور آنان وارد مرحله عمل شود؛ چنان که برای معالجه بیماری­ها به پزشک مراجعه می­کنیم و برای نقشه ساختمان به مهندس ساختمان اعتماد می­کنیم.

پس ما پیوسته جز در موارد بسیار ناچیزی، زندگی خود را با تقلید می­گذرانیم.

واضح است که بدست آوردن همه معارف دینی از کتاب و سُنَّت، کار هرکسی نیست و برای همه افراد مسلمان مُیَسّر نمی­باشد بلکه جز برای گروهی معدود امکان ندارد.

تقلید مشروع علاوه بر این که دلیل­های شرعی دارد در واقع، رجوع جاهل به عالم؛ غیر­مجتهد به مجتهد و غیر­متخصص به متخصص است که اصلی عُقَلایی شمرده می­شود و همواره در میان انسان­ها وجود داشته و دارد و این­گونه تقلید و پیروی­های عاقلانه و منطقی محور زندگی انسان­ها را در مسائل تخصصی تشکیل می­دهد. از این رو، تقلید غیر­مجتهد از مجتهد در احکام، رجوع کردن به متخصص است. به جهت آن­که دریافت فروع دین یا احکام عملی تخصصی است و در صورتی که انسان به درجه اجتهاد و قدرت استخراج (استنباط) احکام الهی نرسیده باشد، لازم است از مجتهد پیروی و تقلید نماید.

پیامد تقلید نکردن: باطل شدن عمل

کسی که مجتهد نیست و در کارهای دینی خود از کارشناسان دینی پیروی نمی­کند، اعمالش مبنای صحیحی ندارد و باطل است؛ حتی گاهی ممکن است برخلاف نظر و فتوای همه­ی مراجع تقلید باشد. چنین کسی در اعمالش هیچ­گونه حُجَّتی نزد خدای مُتعال ندارد؛ چرا که برای اعمال خود دلیل و برهانی ندارد.

اعمال بدون تقلید

وظیفه­ی کسى که بدون تقلید عمل کرده یا تقلیدش صحیح نبوده:کسى که مدتى اعمال خود را بدون تقلید انجام داده در صورتى که بفهمد:

¨ به وظیفه واقعی خود عمل کرده؛مثلاً بعداً مجتهد شود و وظیفه­ی واقعى خود را بفهمد

¨ یا عمل او با فتواى مجتهدى که وظیفه­اش تقلید از او بوده مطابق بوده است

¨ یا با فتواى مجتهدى که هم­اکنون باید از او تقلید کند مطابق است

در تمام این صورت­ها اعمال گذشته­اش صحیح است.

شرایط تکلیف

آدمى با گوهر گران­بهاى تفکر و تعقّل و قوّه­ی انتخاب و اختیار از دیگر موجودات متمایز است و کرامت مسئولیت تکالیف الهى به او ارزانى شده که با عمل به آن­ها به سعادت ابدى خواهد رسید.

افرادى که داراى شرایط ذیل باشند مکلّف به آن تکالیف شرعی خواهند بود:

:: بلوغ :: عقل :: قدرت. (یعنی بالغ باشد، عاقل باشد، قدرت انجام تکالیف را داشته باشد).

بنابراین فرد عاقل و بالغ که قادر بر انجام وظایف شرعى باشد در مقابل امرها و نهى­هاى الهى مسئولیت دارد و در صورت سرپیچى از آن­ها عذاب خواهد شد و به پاداش اطاعت از آن فرامین هم خواهد رسید.

نشانه های بلوغ

نشانه­های بلوغ در پسران و دختران سه چیز است و البته هریک از این سه نشانه به تنهایی علامت بلوغ و رسیدن به حدّ تکلیفِ شرعی محسوب می­شود:

¨ روییدن مو زیرشکم (اطراف آلت تناسلی)

¨ بیرون آمدن مَنی (خروج منی در مردی که سالم است و مریض نیست، دارای سه نشانه است: ۱. همراه با شهوت باشد. ۲. با جستن بیرون آید. ۳. بدن سست شود. اگر هیچ یک از نشانه های سه گانه و یا یکی از آنها را نداشت، حکم به منی نمی شود؛ مگر آن که از راه دیگری یقین کند که منی است.)

¨ تمام شدن سن ۱۵ سال قمری در پسران و ۹ سال قمری در دختران

سن بلوغ بر مبنای سال شمسی در پسر«۱۴ سال و ۶ ماه و ۲۲ روز» و در دختر «۸ سال و ۸ ماه و ۲۷ روز»

مرجع تقلید و شرایط آن

به مجتهدى که دیگران از او تقلید مى­کنند »مرجع تقلید «گویند.

مرجع تقلید باید داراى این شرایط باشد:

اجتهاد، عقل، بلوغ، عدالت، مرد بودن، زنده بودن، حلال زادگى، شیعه­ی دوازده امامى بودن و بنابر احتیاط واجب اعلم بوده و حریص به دنیا نباشد.

*عادل به کسى گویند که داراى قوّه­ی عدالت باشد و عدالت حالتى درونی و نفسانى است که انسان را به تقوا واداشته و از ارتکاب گناهان کبیره و اصرار بر گناهان صغیره باز مى­دارد.

*اعلم کسى است که قواعد و مدارک مسأله را بهتر بشناسد و بر نظایر آن مسأله و اخبار اطلاع بیشتر داشته باشد و همچنین اخبار را بهتر بفهمد. به طور خلاصه اعلم کسى است که در استخراج (استنباط) و به دست آوردن احکام از دیگران استادتر باشد.

*در شرایط مرجع تقلید، ملیّت و زبان و سنّ و سال مطرح نیست، لذا در تقلید از مجتهد جامع الشرایط لازم نیست که کشور و محل سکونت مرجع تقلید با مقلّدین یکی باشد یا سنّ او از سایر مجتهدین بیشتر باشد.

تعریف یقین:«یقین در لغت، به معنای شک نداشتن در یک امر و محقّق بودن آن است. یقین یعنی علم به چیزی همراه با قطع به این‌که خلاف آن هرگز صحیح نخواهد بود. یقین اعتقاد و باور محکم و استواری است که مطابق با حقیقت باشد و به هیچ وجه امکان زوال و احتمال خلاف در او راه ندارد.»

راههاى تشخیص اجتهاد و اعلمیّت مرجع تقلید

الف : خود شخص(مقلّد) یقین کند؛ مثل آن که خودش اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را تشخیص دهد.

ب : گواهى دو نفر عادلِ اهل­خُبره به شرط آن که دو نفر عالم عادل دیگر با گفته­ی آنان مخالفت نکنند.

ج : از گفته عده­ای از اهل علم (که می­توانند اعلم را تشخیص دهند) یقین یا اطمینان پیدا شود.

¨ بر مکلّف واجب است که جهت شناختن مجتهد اعلم جستجو و تحقیق (تفحّص) کند.

¨ چنانچه دو یا چند مجتهد از نظر علمى با هم مساوى باشند شخص مقلّد مُخَیّر است به هر کدام از آنان که بخواهد رجوع کند. همچنان­که مى­تواند بعضى از مسائل را از یکى و بعضى دیگر را از دیگرى تقلید کند.

¨ اگر دو مجتهد هر یک در بخشى از احکام اعلم باشند مثلاً یکى در احکام عبادات اعلم است و دیگرى در معاملات مکلّف باید بنابر احتیاط واجب در هر بخش از اعلم تقلید کند.

¨ وظیفه مکلف، در صورتی که احتمال اعلمیت منحصر در دو نفر است و یقین به آن ممکن نیست. اگر:

الف: اگر عمل به احتیاط یا به احواط اقوال ممکن است، بنابر احتیاط واجب باید چنین کند.

ب: اگر عمل به احتیاط ممکن نیست، به فتوای هر کدام که بخواهد می‏تواند عمل کند.

¨ فرد مکلف در تقلید مستقل بوده و تابع دیگری نیست؛ افراد خانواده در صورتی می­توانند در تقلید از یک مجتهد جامع­الشرایط از سرپرست خانواده تبعیت کنند که به صحّت و درستی تحقیق او در انتخاب اعلم اطمینان داشته باشند.

اختلاف نظر در مورد اعلم

اگر عده­ای از علما به اعلم بودن مجتهدی شهادت دهند و در مقابل آن­ها، گروهی شخص دیگری را اعلم بدانند طوری که تشخیص اعلم ممکن نباشد دو حالت برای مکلف ایجاد می شود:

1. احتمال اعلمیت یکی از مجتهدان را می دهد: از او تقلید کند.
2. آنان را از نظر علمی با هم مساوی می داند: در این صورت می تواند از هر کدام به اختیار خود، تقلید کند. فقط آیت الله سیستانی می فرمایند که تخصص هر گروه که بیشتر باشد، نظر آنها مقدم است و اگر نتوانست بداند که کدام گروه تخصص بیشتری دارد از مرجعی باید تقلید کند که احتمال اعلمیت او را می دهد.

تغییر از مجتهدی به مجتهد دیگر

تغییر (عدول) از غیر اعلم به اعلم، بنابر احتیاط، واجب است.

عدول از مجتهدی به مجتهد دیگر که از نظر علمی با هم مساوی هستند، جایز نیست، در صورتی که به فتوای آن مجتهد عمل کرده باشد.

عدول از اعلم به غیر اعلم، جایز نیست.

عدول از مجتهدی که مدتی از او تقلید می‏کرده و اکنون معلوم شده است که اهلیت فتوی نداشته، واجب است.

عدول از مجتهدی که یکی از شرایط مرجعیت را از دست داده؛ مثلاً دیوانه شده یا فراموشی به او دست داده، به مجتهد جامع الشرایط: واجب است.

عدول از مجتهدی که تاکنون از او تقلید می‏کرده و اکنون از دنیا رفته است به مجتهد زنده، جایز، بلکه احتیاط مستحب است.

اقسام احکام

مجموعه دستورهای دین که وظیفه­ی انسان­ها را در زندگی و کارهای روزمره مشخص می­کند به آن­ها »احکام« گفته می­شود، پنج دسته هستند:

واجب: کاری که باید انجام داد و ترک آن گناه دارد. مانند نمازخواندن و روز­ه گرفتن

حرام: کاری نباید انجام داد و انجام آن گناه دارد. مانند دروغ­گفتن و دزدی

مستحب: کاری که انجام دادن آن­ها بهتر است و ثواب دارد. مانند مسواک زدن و گفتن بسم الله در ابتدای غذا

مکروه:کاری که انجام ندادن آن­ بهتر است و ترک آن ثواب دارد. مانند خوردن غذای داغ و فوت کردن به غذا

مباح: کاری که انجام دادن و انجام ندادن آن به خودیِ خود نه ثواب دارد و نه گناه دارد. مانند راه­رفتن و نشستن. البته اگر کار مباح را با نیّتی الهی انجام دهیم ثواب می­بریم مانند درس خواندن برای خدمت به جامعه­ اسلامی.

راه­هاى بدست آوردن فتواى مجتهد

**شنیدن از خود مجتهد                   **شنیدن از دو یا یک نفر عادل

**شنیدن از یک نفر مورد اطمینان   **دیدن در رساله­ی مجتهد که اشتباه نداشته باشد.

* اگر برای انسان از طریق تلفن، سایت،جزوه،نشریه یا وسیله دیگری که معتبر و منسوب به مرجع تقلید است، اطمینان پیدا شود، برای او حجّت است و همچنین می­تواند برای دیگران نیز بازگو نماید.

منابع و مآخذ:

آموزش فقه فلاح زاده

رساله مُصوّر

 

 

جهت دانلود تصاویر راهنمای انتخاب مرجع تقلید با کیفیت بالا، کلیک راست و  save as را بزنید

 

 

لینک دانلود PDF  بروشور راهنمای انتخاب مرجع تقلید  جهت مطالعه و چاپ